I. FİKRİ VE SINAİ HAKLARA İLİŞKİN YASAL DÜZENLEMELER
Fikri ve Sınai Haklar Fikri Mülkiyet Hakları ve Sınai Mülkiyet Hakları olmak üzere iki ana başlıkta toplanabilir.
FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI
Fikri Mülkiyet Hakları esas olarak 13.12.1951 tarihinde yürürlüğe giren ve daha sonra günün ihtiyaçlarına göre defalarca değişikliğe uğrayan 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda düzenlenmektedir. Bu Kanun ilim ve edebiyat, müzik, güzel sanatlar ve sinema eserlerini koruma kapsamına almaktadır. Bu kanun kapsamında sağlanan koruma eser sahibinin yaşamı süresince ve ölümünden sonra 70 yıl süre ile devam eder.
SINAİ MÜLKİYET HAKLARI
Sınai Mülkiyet Hakları ülkemizde Gümrük Birliği sürecinde kabul edilen Kanun Hükmünde Kararnamelerle korunmaktadır.
Bunlar şu şekilde sıralanabilir:
551 sayılı Patent Haklarının Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname:
Bu kararname 27.06.1995 tarihinde yürürlüğe girmiş olup, Patent ve Faydalı Model haklarını korumaktadır. Esas itibariyle, Türkiye’de Patent hakları ilk olarak 13 Mart 1879 tarihli İhtira Beratı Kanunu ile düzenlenmiş bu Kanun 1995 yılına kadar yürürlükte kalmıştır.
551 Sayılı KHK!ya göre, yeni, tekniğin bilinen durumunu aşan ve sanayiye uygulanabilir olan buluşlar, patent verilerek korunur. Buluş, ilgili olduğu teknik alandaki bir uzman tarafından, tekniğin bilinen durumundan aşikar bir şekilde çıkarılamayan bir faaliyet sonucu gerçekleşmiş ise, tekniğin bilinen durumunun aşıldığı kabul edilir. Faydalı Modelde ise patentten farklı olarak tekniğin bilinen durumunu aşma unsuru aranmamakta, sadece yeni ve sanayiye uygulanabilir olması yeterli kabul edilmektedir. Patent başvurusu incelemeli veya incelemesiz patent başvurusu şeklinde yapılabilir. Burada kastedilen inceleme patent belgesi verilmesi talep edilen buluşun tekniğin bilinen durumunu aşıp aşmadığı yönünde yapılacak incelemedir. Patentin koruma süresi incelemeli patentlerde başvuru tarihinden itibaren 20 yıl, incelemesiz patentlerde ise 7 yıldır. 7 yıllık süre içinde inceleme talebinde bulunulması ve inceleme sonucunda patent verilmesine kesin olarak karar verilmesi halinde patentin süresi başvuru tarihinden itibaren hesaplanan 20 yıla tamamlanır. Faydalı modelin koruma süresi ise başvuru tarihinden itibaren 10 yıldır.
İncelemesiz patent başvurularında TPE başvuruyu ilana çıkartır ve ilan tarihinden itibaren 3 ay içinde kamuya görüşlerini bildirmek için süre verir. Ancak bu üç ayın sonunda TPE itirazları dikkate almaksızın ücretin ödenmesi şartı ile patent belgesini verir. Buluşun yeni olmadığını ve tekniğin bilinen durumunu aşmadığını iddia eden ilgililer patentin geçerlilik süresi olan 7 yıl zarfında inceleme ücretini ödeyerek inceleme yaptırıp patentin iptalini talep edebilirler.
İncelemeli patentlerde ise tekniğin bilinen durumu ile ilgili raporun yayınlanmasından itibaren 6 ay içinde ilgililer itirazda bulunabilirler. Bu itiraz TPE tarafından değerlendirerek karar verilir. Bu kararlar patent başvurusunun kabulüne, reddine veya patent istemlerin kısmen kabulüne ilişkin olabilir.
Faydalı model başvurularında da ilgililer başvurunun ilanından itibaren 6 aylık süre zarfında faydalı model verilme şartlarının bulunmadığından bahisle başvuruya itiraz edebilirler.
Patent, buluş sahibine bu buluşu kullanma yönünde belirli bir süre boyunca tekel hakkı vermek suretiyle buluş sahibini koruduğu ve bu şekilde buluşu özendirdiği gibi, buluş sahibine başvuru aşamasında buluşu ile ilgili teknik bilgiyi kamu ile paylaşma yönünde bir yükümlülük getirerek buluşun kamu ile paylaşılması sonucunda koruma süresinin sonunda bu buluşun kullanılabilmesi yönünde imkan sağlamaktadır.
Patent veya faydalı model hakkı tescil edildiği ülke için geçerli olsa da, patent veya faydalı model belgesi verilmesi için gerekli olan yenilik unsuru başvurunun yapıldığı ülke için değil, tüm dünyada yeni olması şeklindedir.
Patent başvurusu ülkesel olarak yapılabileceği gibi, AB üyesi devletlere ilave olarak Türkiye, devletlerin tümünde veya bazılarında tek başvuru ile Patent başvurusunda bulunulabilir.
Patent veya faydalı modelin tescil edilmesi halinde ilgililer her zaman bunların hükümsüzlüğü talebi ile dava açabilir.
556 SAYILI MARKALARIN KORUNMASI HAKKINDA KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME.
Bu kararname 27.06.1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Türkiye’de markalara ilişkin ilk düzenleme 1872 tarihli nizamnamedir. Bu nizamname 1888 yılında Alametifarika Nizamnamesi ile yürürlükten kalkmıştır. Alametifarika Nizamnamesi ise 1965 yılında yürürlüğe giren 551 Sayılı Markalar Kanunu’nun kabul edilmesine kadar yürürlükte kalmıştır. 551 Sayılı Markalar Kanunu da 556 Sayılı KHK ile yürürlükten kaldırılmıştır.
Marka, bir teşebbüsün mal veya hizmetlerini bir başka teşebbüsün mal veya hizmetlerinden ayırt etmeyi sağlaması koşuluyla, kişi adları dahil, özellikle sözcükler, şekiller, harfler, sayılar malların biçimi veya ambalajları gibi çizimle görüntülenebilen veya benzer biçimde ifade edilebilen, baskı yoluyla yayınlanabilen ve çoğaltılabilen her türlü işaretleri içerir.
Marka başvuruları ülkeseldir. Her marka kural olarak tescil edildiği ülkede koruma bahşeder. Türkiye’de marka başvuruları Türk Patent Enstitüsü (TPE) nezdinde yapılır. TPE almış olduğu başvuru üzerine, öncelikle markanın tescil edilebilir nitelikte olup olmadığı, özellikle ayırt edici niteliği haiz olup olmadığı ve daha önce tescili veya başvurusu yapılmış olan markalarla benzeşip benzeşmediği yönünde inceleme yapar. Başvurudan itibaren normal başvurularda yaklaşık 6-8 ay TPE tarafından resen dikkate alınması gereken mutlak ret nedenlerinin bulunmaması halinde marka bülteninde ilana çıkartılmaktadır. İlan tarihinden itibaren 3 ay içinde ilgililerden itiraz gelmez ise markalar tescil edilir. İtiraz halinde konu TPE tarafından değerlendirilerek karar bağlanır. Bu durumda itirazın kabulü ile başvurunun reddine, itirazın reddi ile başvurunun kabulüne veya kısmen kabul ile belirli mal veya hizmetler için tescil diğerleri için başvurunun reddine karar verilebilir. Marka başvurusunun TPE tarafından resen veya üçüncü şahısların itirazı sonucunda kısmen veya tamamen reddedilmesi durumunda başvuru sahibi, başvuruya itirazın kısmen veya tamamen reddedilmesi halinde itiraz sahibi bu kararın kendisine tebliğ edilmesini müteakip 3 ay içinde TPE’nin kararının iptali için TPE’yi ve duruma göre marka veya itiraz sahibini hasım göstererek Ankara’da ihtisas mahkemesinde dava açabilir. Ayrıca, süresi içinde itiraz etmeyen veya itirazı reddedilip de süresi içinde dava açmayan ilgililer tescilli bir markanın hükümsüzlüğüne karar verilmesini her zaman dava edebilirler.
Marka tescili 10 yıl süreli olarak koruma hakkı verir. Ancak, bu sürenin sonunda herhangi bir süre sınırlaması olmaksızın yenileme ücreti ödenerek yenilenebilir.
Markalar kural olarak tescil edildikleri mal veya hizmetler için koruma sağlarlar. Bunun istisnası tanınmış markalardır. Bir marka Türkiye’de tescilli olmasa dahi eğer tanınmış bir marka niteliğinde ise bu markanın aynısı veya karışıklığa neden olacak derecede benzeri için yapılacak başvurular TPE tarafından resen veya hak sahibinin itirazı üzerine reddedilir. Keza, tanınmış bir marka belirli bir mal veya hizmetler için tescilli olmasına rağmen, başka bir mal veya hizmet için başka bir şahıs tarafından kullanılması halinde, bu kişi markanın tanınmışlığından haksız bir çıkar sağlayacak ise, bu başvuru da tanınmış marka sahibinin itirazı üzerine reddedilmelidir.
554 SAYILI ENDÜSTRİYEL TASARIMLARIN
KORUNMASI HAKKINDA KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME.
Bu KHK da 27.06.1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Tasarım, bir ürünün tümü, veya bir parçası veya üzerindeki süslemenin, çizgi, şekil, biçim, renk, doku, malzeme veya esneklik gibi insan duyuları ile algılanan çeşitli unsur veya özelliklerinin oluşturduğu bütünü ifade eder. Yeni ve ayırt edici niteliğe sahip tasarımlar belge verilerek korunur. Tasarım 2 boyutlu görseller veya 3 boyutlu nesneler şeklinde olabilir. Tasarım tescili de patent gibi ülkesel olmakla birlikte tescili talep edilen tasarımın tüm dünyada yeni olması gerekmektedir. Bir başka anlatımla dünyanın herhangi bir yerinde tasarım tesciline konu olan tasarım kullanılmakta ise, tasarımın yeni olmadığı kabul edilecektir. TPE endüstriyel tasarım başvurularının yeni olup olmadığı yönünde inceleme yapar, bunun dışında yenilik konusunda bir araştırma yapmaz. İlan tarihinden itibaren 6 ay içinde ilgililer tasarımın yeni olmadığını iddia ederek tasarım tesciline itiraz edebilirler. İtiraz TPE tarafından değerlendirilerek karara bağlanır. Bu karara karşı yargı yolu açıktır. Tescilli tasarımların koruma süresi başvuru tarihinden itibaren 5 yıldır. Anılan süre beşer yıllık dönemler halinde yenilenmek üzere toplam 25 yıla kadar uzatılır.
555 SAYILI COĞRAFİ İŞARETLERİN KORUNMASI HAKKINDA KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME.
Bu KHK da diğer KHK’ler gibi, 27.06.1995 tarihinde yürürlüğe girmiş olup, doğal ürünler, tarım, maden ve el sanatları ürünleri ile sanayi ürünlerinden bu Kanun Hükmünde Kararnamede yer alan tanımlara ve koşullara uygun her türlü ürünün coğrafi işaretlerle korunmasına ilişkin kuralları ve şartları kapsar. Coğrafi işaret başvurusunu söz konusu ürünün üreticisi olan gerçek veya tüzel kişiler, tüketici dernekleri ve konu ve coğrafi yöre ile ilgili kamu kuruluşları yapabilir. Coğrafi işaretler menşe adı ve mahreç işareti şeklinde kullanılır. Menşe adları, sicilde belirtilen coğrafi bölgede faaliyet gösteren üreticiler tarafından, sicilde belirtilen ürünlerin üzerlerinde veya ambalajlarında, bu ürünlerin sicilde gösterilen kalite, ün ve diğer özellikleri taşıması koşuluyla ticari olarak kullanılır. Mahreç işaretlerinin kullanımı için ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinden en az birinin sicilde belirtilen yöre, alan veya coğrafi bölge sınırları içinde yapılmış olması ve ürünün sicilde gösterilen kalite, ün ve diğer özellikleri taşıması şartı aranır. Coğrafi işaret belirli bir kişiye o işareti kullanmak konusunda inhisari hak bahşetmez, o işareti kullanmaya ilişkin koşulları belirlemektedir.
C. HAKSIZ REKABET HÜKÜMLERİ
Yukarıda sayılan KHK’lerde sağlanan korumalar ancak tescil ile elde edilmektedir. Bir başka anlatımla tescil edilmemiş olan marka ve endüstriyel tasarımlar KHK ile getirilmiş olan haklardan yararlanamazlar. Ancak, bir marka veya endüstriyel tasarımın tescil edilmemiş olması onu ilk olarak kullanan şahsın o marka veya tasarım üzerinde hak sahibi olmadığı anlamına gelmeyecektir. Tescil edilmemiş olan marka ve tasarım sahipleri bunları Türk Ticaret Kanunu madde 59 ve devamında düzenlenen haksız rekabete ilişkin düzenlemelere göre koruma hakkına sahiptir. Haksız rekabet, aldatıcı hareket veya iyi niyet kaidelerine aykırı sair suretlerle iktisadi rekabetin her türlü suistimalidir. Başkasının emtiası, iş mahsulleri, faaliyeti veya ticaret işletmesiyle iltibaslar meydana getirmeye çalışmak veya buna müsait bulunan tedbirlere başvurmak, hususiyle başkasının haklı olarak kullandığı ad, unvan, marka, işaret gibi tanıtma vasıtalarıyla iltibasa meydan verebilecek surette, ad, unvan, marka, işaret gibi tanıtma vasıtaları kullanmak veyahut iltibasa meydan veren malları, durumu bilerek veya bilmeyerek, satışa arz etmek veya şahsi ihtiyaçtan başka her ne sebeple olursa olsun elinde bulundurmak iyi niyet kaidelerine aykırılık hallerinden birisi olarak düzenlenmektedir.
II. FİKRİ VE SINAİ MÜLKİYET HAKLARININ SAĞLADIĞI HUKUKİ HİMAYELER
Fikri ve Sınai Haklara tecavüz halleri hem özel hukuk düzenlemeleri ile hem de ceza hukuku düzenlemeleri ile korunmaktadır.
A. HUKUK DAVALARI
Fikri ve Sınai Haklara tecavüz hallerinde hak sahibi tecavüzün tespitini, durdurulmasını, uğradığı zararların tazminini, fikri ve sınai haklara tecavüz dolayısı ile üretilmesi veya kullanılması cezayı gerektiren eşya ile bu eşyaları üretmeye yarayan araç, cihaz, makine gibi vasıtalara el konulmasını, fikri ve sınai haklara tecavüz eden kişi aleyhine verilen mahkeme kararının, masrafları tecavüz eden tarafından karşılanarak, ilgililere tebliğ edilmesi ve kamuya yayın yoluyla duyurulmasını talep edebilir.
B. CEZA DAVALARI
Fikri ve Sınai Haklara tecavüz edilmesi halinde, tecavüz eden kişi ayrıca fiilin niteliğine göre para ve/veya hapis cezasına da mahkum edilmektedir.